Кантрольная работа
па курсу “Агульнае мовазнаўства”
студэнткі 5 курса групы БЗ-51
Радчанкі Вольгі Уладзіміраўны
Праверыла: Аніськова С.М.
Гомель 2006
1.Сутнасць гісторыка-параунальнага метаду.
Параўнальна-гістарычны метад заснаваны на параўнанні роднасных
моў; паколькі роднасныя мовы і іх з’явы маюць розную храналогію, а гэты метад
дае магчымасць устанаўліваць адносную храналогію, ён з’яўляецца метадам гістарычнага
вывучэння мовы. Прыёмы параўнальна-гістарычнага метаду могуць быць распаусюджаны
на вывучэнне асобнай мовы, тым больш, што розныя перыяды развіцця адной і той
жа мовы магчыма разгледжваць як дзьве роднасныя мовы, звязаныя гістарычнай пераемнасцю.
Так, у адносінах гістарычнай пераемнасці знаходзяцца старажытнаруская мова і
мова вялікарускай народнасці. Тое ж самае можна сказаць пра лацінскую мову і
народную латынь, народную латынь і французскую мову, старажытнаверхненямецкую,
сярэдневерхненямецкую і сучасную нямецкую мову. Параўноўваючы, напрыклад, лац.корань
host-, старажытнарускі гост-, гоцкі gast-, вучоныя ўстанавілі адпаведнасць h
у латыні і г, д у старажытнарускім і гоцкім. Змычным звонкім у славянскіх і
германскіх мовах, глухім спірантам у латыні адпавядау змычны (gh) у старажытнаіндыйскай.
Лац. о, стар.-руск. о адпавядалі гоцк. а (лац. nох, руск. ночь, гоцк. nahts),
прычым больш старажытным быў гук о. Зыходная частка кораня звычайна застаецца
без змен.
Улічваючы прыведзеныя вышэй заканамерныя адпаведнасці, можна
аднавіць зыходную форму, г.зн. архетып слова ў форме ghost-. У выкарыстанні
параунальна-гістарычнага метаду да гістарычнага вывучэння адной мовы шмат спецыфічнага:
моманты гістарычнасці ўзмацняюцца, адносная храналогія прымацоўваецца да дакладнага
гістарычнага перыяду, параунанне абмяжоўваецца адной мовай; фанетыка і марфалагічная
будова слова з’яўляюцца адрознымі для розных перыядаў развіцця мовы. Таму гэты
метад можна назваць гісторыка-параўнальным метадам. Гісторыка-параўнальны метад
– гэта сістэма прыёмаў і методыкі аналізу, якая выкарыстоўваецца пры вывучэнні
гістарычнага развіцця асобнай мовы ў мэтах выяўлення яе ўнутранных і знешніх
заканамернасцяў. Прынцыпам гісторыка-параўнальнага метаду з’яўляецца ўстанаўленне
гістарычнай тоеснасці і адрознення форм і гукаў мовы. Важнейшыя прыёмы: прыёмы
ўнутранай рэканструкцыі і храналагізацыі, дыялектаграфіі, культурна-гістарычнай
інтэрпрытацыі, а таксама прыём тэксталогіі.
2. Гістарычная тоеснасць і адрозненне.
Пры гісторыка-параўнальным вывучэнні неабходна ўстанаўленне
гістарычнай тоеснасці гукаў, канструкцый і слоў, так як пры гэтай умове магчыма
іх делейшае даследванне. Напрыклад, параўноўваючы формы дети і дитя, мы заўважаем,
што перад намі адзіночны і множны лік адной і той жа лексемы. А калі нельга
растлумачыць заканамернасць чаргавання [е / і ], то нельга быць упэўненным у
тым, што меркаванне правільнае. Звернемся да фактаў старажытнарускай мовы –
у той час пісалася д ти і д т , гэты факт падцверджвае меркаванне, але яшчэ
не растлумачвае. Фанема < > магла даваць і гук [е], і гук [и], таму меркаванне
з’яўляецца растлумачанным і гістарычная тоеснасць даказана.Параўноваючы словы
город і хоровод, можна заўважыць, што ў двух выпадках ёсць гукавое спалучэнне
оро. Калі прызнаць у тым і другім выпадку паўнагалоссе, то гэта будзе памылкай,
таму што паўнагалоссе ёсць толькі ў слове город. Услове хоровод гукавое спалучэнне
з’яўляецца выпадковым і ўзнікла яно таму, што ў гэтым складаным слове ёсць злучальная
галосная (марфема) – о -, а першы корань мае форму хор-. Так як пры гісторыка-параўнальным
даследванні выкарыстоўваюцца факты адной і той жа мовы, то неабходна не толькі
ўстанаўліваць гістарычную тоеснасць, але і гістарычнае адрозненне. Так, у сучасных
словах стужа і тужить ёсць тры тоесныя гукі: [у], [ж], [т]. Гук [т] тоесны і
ў сучаснай мове, і ў яе гісторыі. Гук [у], як і [ж], тоесны ва ўказаных словах
сучаснай рускай мовы; аднак, абедзве фанемы не тоесныя з гістарычнага пункту
гледжання: у слове стужа гук [у] працягвае стары гук [у], а [ж] узнік з [д]
пад уздзеяннем j (пар.: стар.-рус. студити – “охлаждать”, студзень – “холод”);
у слове тужить гук [у] з’яўляецца рэфлексам насавога галоснага, а [ж] узнік
у выніку першага змягчэння заднеязычнага [г].
Адрозная і марфемная будова слоў. У сучаснай мове назоўнік
сутки і прыметнік добрый з’яўляюцца невытворнымі, але ж гістарычна ў першым
выпадку лёгка выдзяляецца прэфікс су- , а ў другім – суфікс –р-. Назоўнік прачка
і скрипачка, на першы погляд, здаюцца словаўтваральна тоеснымі, таму што прысутнічае
суфікс –к-, які абазначае асобу жаночага роду (пар.: внук-внучка, земляк-землячка;
торговка-торговец-торговать). Але ж гэта не так. Назоўнік скрипачка мае суадносную
пару скрипач, ад якой ён утвораны і якая матывуе яго словаўтваральнае значэнне;
акрамя таго, гэтыя словы звязаныя з такімі словамі, як скрипка, скрип, скрипеть.
Назоўнік прачка страціў словаўтваральнае разлажэнне, таму што у рускай мове
няма назоўніка *прач; назоўнік прачка ўжо не звязваецца з пральнік –“валёк”
і прати –“стирать”. Такім чынам, слова прачка, утворанае ў мінулым, захоўваецца
ў сучаснай мове як ізаляваная лексема, як корань, які утварае новыя словы (прачка-прачечная),
дзе у вытворнай аснове ёсць чаргаванне к/еч. У сучаснай мове спалучэнні два
стола і четыре стола лічацца тоеснымі, так як форма на –а ўсведамляецца як форма
роднага склону адзіночнага ліку (пар.: две стены і четыре стены ).
Гістарычна гэтыя формы не з’яўляюцца тоеснымі, так як форма
на –а (два стола) ёсць форма парнага ліку; таму форма четыре стола ўзнікла пазней,
па аналогіі, калі парны лік знік як граматычная катэгорыя. Калі пры параўнальна-гістарычным
вывучэнні кораня і суфікса шырока выкарыстоўваецца матодыка гукавых законаў
як фанетычных рэгулярных адпаведнасцей паміж роднаснымі мовамі, то пры гісторыка-параўнальным
вывучэнні на першы план выходзіць методыка гісторыка-марфалагічных чаргаванняў.
Пры гэтым патрэбна ўлічваць, што пры падабенстве і нават тоеснасці гукавой і
марфемнай будовы словаформы, канструкцыі і лексемы могуць адрознівацца сваім
значэннем і функцыяй. Устанаўленне семантычнага і функцыянальнага адрознення,
іх храналагічнага размеркавання і гістарычнага развіцця вельмі важна, паколькі
змены семантычнага і функцыянальнага бакоў адзінак мовы не тоесны зменам знешняй
формы мовы, гукавой і марфемнай формы слоу.
Так, у сучаснай рускай мове ёсць розныя флексіі множнага
ліку назоўнікаў (соседи, берега, стены); такія флексіі былі і ў старажытнарускай
мове (городи, города, ст ны ). Пры знешняй тоеснасці флексіі –и, -а, -ы іх значэння
і функцыі адрозніваюцца адзін ад аднаго ў старажытнарускай і сучаснай рускай
мовах. Флексія -а вызначала парны лік, зараз гэта флексія множнага ліку некаторых
назоўнікаў мужчынскага роду; такім чынам, іх падабенства праяўляецца толькі
ў тым, што яно прывязана да слоў мужчынскага роду. Флексіі –и і –ы належалі
ў старажытнарускай мове розным тыпам скланення, якія выразна адрозніваліся словаформамі
адзіночнага і множнага ліку; паступова гэта адрозненне тыпаў скланення ў множным
ліку страчвалася (у прыметнікаў яно знікла зусім, у назоўнікаў захаваліся варыянтныя
словаформы, асабліва ў назоўным склоне). Такім чынам, варыянтнасць флексій сучаснай
мовы і іх абавязковасць для старажытнарускіх склонаў – розныя граматычныя сутнасці.
3.Унутраная рэканструкцыя і храналагізацыя.
Любая сучасная мова захоўвае толькі частку слоў, форм, гукаў
і канструкцый, якімі яна карысталася ў мінулым. Але гэта захаваная частка можа
дапамагчы аднавіць малюнак мінулага пэўнай мовы, а такім чынам, і яе гісторыю,
часам не зафіксаваную ў помніках пісьменнасці і дыялектах. Такое вывучэнне ажыццяўляецца
пры дапамозе прыёма ўнутранай рэканструкцыі.
Прыём унутранай рэканструкцыі заключаецца ў тым, што больш
старажытная форма аднаўляецца шляхам супастаўлення розных адлюстраванняў яе
ў межах адной і той жа мовы; факты роднасных моў не выкарыстоўваюцца або выкарыстоўваюцца
для кантроля.
Напрыклад, пры словаўтварэнні і словазмяненні рускай мовы выяўляецца чаргаванне
а/им/ин (снять-снимать, имя-имени, память-поминать і г.д.). Частка такіх слоў
і нават форм запазычаны з царкоўнаславянскай мовы; другая частка – усходнеславянскія
словы. Гэта прымушае нас меркаваць аб тым, што у больш ранні перыяд ва ўсходнеславянскіх
дыялектах быў насавы галосны пярэдняга ўтварэння. Такім чынам, насавыя галосныя
былі ўласцівы не толькі агульнаславянскай, але і асобным славянскім мовам.
Прыём унутранай рэканструкцыі дае магчымасць паказаць спецыфіку
руху форм і гукаў у канкрэтнай мове, выявіць супярэчнасць паміж старымі і новымі
фактамі і тэндэнцыямі, паказаць дынаміку любога стану мовы.
Храналагізацыя якога-небудзь перыяду гісторыі мовы ажыццяўляецца шляхам выяўлення
архаізмаў і непрадуктыўных мадэлей, таксама неалагізмаў і прадуктыўных мадэлей,
г.зн. вывучэнне гістарычнай нормы і гістарычных трансфармацый.
Прыём храналагізацыі моўных з’яў заключаецца у тым, што моўныя
факты набываюць абсалютную і адносную часовую характарыстыку. Пры гісторыка-параўнальным
вывучэнні абсалютная храналогія з’яўляецца ў тым ці іншым помніку пісьмовасці.
Адкрыццё, выданне і абследванне помнікаў пісьменнасці, стварэнне гістарычных
слоўнікаў і манаграфічнае апісанне асобных з’яў і помнікаў – усё гэта з’яўляецца
ўмовай для гістарычнага вывучэння канкрэтнай мовы.
Пры гісторыка-параўнальным вывучэнні канкрэтнай мовы выкарыстоўваюць
таксама прыём адноснай храналогіі. Так, В.А.Багародзіцкі адрозненне вымаўлення
слоў полёт, дед, отец растлумачыў тым, што пераход [е] > [o] адбыўся пазней
знікнення [ ] і зацвярдзення [ц] (гэтым і растлумачваецца вымаўленне слоў дед
і отец без перахода націскнога [э] у [о]. Такім чынам, пераход [e] у [o] ,быў
раней зацвярдзення [ц] і страты [ ]; гэтыя з’яаы маюць храналогію, розную адносна
адзін аднаго.
Храналагізацыя моўных з’яў можа быць устаноўлена на вывучэнні
марфалагічных працэсаў, якія змянілі марфалагічную будову слова ў выніку гістарычнага
развіцця. Так, калі параўнаем формы, як учитель-учителя, каплет-капает, то заўважым,
што формы учителя і капает з’яўляюцца больш познімі,якія ўзніклі па аналогіі.
Форма множнага ліку на –а яшчэ ў М.В.Ламаносава выкарыстоўвалася ў абмежаванай
колькасці слоў (бока, рога, берега), і толькі у другой палове 19 в. гэта колькасць
пабольшылася, але ж і ў сучаснай мове існуюць паралельныя формы, прычым формы
на –а з’яўляюцца ў шэрагу выпадкаў размоўнымі. Улік распаўсюджвання форм на
–а ў множным ліку дапамагае прасачыць распаўсюджванне флексіі –а і ўваход яе
ў парадыгму назоўнікаў сучаснай мовы.
ЛІТАРАТУРА
1.Березин Ф.М. Головин Б.Н. Общее языкознание. – М., 1979
2. Кодухов В.И. Общее языкознание. – М., 1974
3. Рождественский Ю.В. Лекции по общему языкознанию. – М., 1980